Το εκπαιδευτικό μας σύστημα κατοχυρώνει , θεωρητικά τουλάχιστον, την ισότητα των δύο φύλων και διέπεται από τις αρχές της ίσης μεταχείρισης όλων των μαθητών/τριών. Ωστόσο δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το σχολείο είναι ένας χώρος απαλλαγμένος από τα κοινωνικά στερεότυπα και τις έμφυλες ανισότητες ( αυτές που οφείλονται στο αν είσαι άντρας ή γυναίκα) που διέπουν όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής ( ανισότητα φύλων και ανδρική ηγεμονία). Το σχολείο, ως βασικός φορέας κοινωνικοποίησης, μεταφέρει αξίες και μοντέλα συμπεριφοράς που σε πολλές περιπτώσεις προωθούν έμφυλα στερεότυπα.
Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή….
Από το χθες στο σήμερα……
Ιστορική αναδρομή
Το δικαίωμα φοίτησης των Ελληνίδων στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση ( Δημοτικό σχολείο) κατοχυρώνεται νομοθετικά με το διάταγμα του 1834. Η εκπαίδευσή τους όμως περιλαμβάνει πιο απλοποιημένα μαθήματα ενώ απαγορεύεται η συνεκπαίδευση. Στόχος της εκπαίδευσης των κοριτσιών εκείνα τα χρόνια δεν είναι η επαγγελματική αποκατάσταση, αλλά η προετοιμασία τους ως μελλοντικές σύζυγοι και μητέρες. Η Μέση εκπαίδευση των κοριτσιών καλύπτεται από τα Παρθεναγωγεία με σκοπό να τις καταστήσουν καλές θυγατέρας και οικοδέσποινες (Ζιώγου-Καραστεργίου 1994).
Το 1890 το ελληνικό έθνος θα αποκτήσει την πρώτη φοιτήτρια. Πρόκειται για την Ιωάννα Στεφανοπούλου (ή Στεφανόπολι), αν και ο πρύτανης θα διαμαρτυρηθεί στο υπουργείο «δια την ανάμειξιν των φύλων». Το 1895 γράφτηκαν πέντε φοιτήτριες στην Ιατρική Σχολή Αθηνών (ανάμεσα τους και οι αδελφές Παναγιωτάτου). Οι συμφοιτητές τους, πνεύματα «ανοιχτά» και «ελεύθερα», διαμαρτυρήθηκαν «δια την εισβολή του ποδόγυρου εις τον περίγυρο του Ιπποκράτους».
Το 1908 η Αγγελική Παναγιωτάτου έχει τελειώσει με άριστα το πτυχίο της στην Αθήνα και έχει, ήδη, μετεκπαιδευθεί στην Γερμανία. Οι καθηγητές της αποδεικνύονται πιο φιλελεύθεροι από τους φοιτητές και της εμπιστεύονται τη θέση της υφηγήτριας στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. Οι άντρες φοιτητές ωρύονταν από τα θρανία και φώναζαν προς την καθηγήτρια τους: «Στην κουζίνα! Στην κουζίνα!». Τελικά, η Παναγιωτάτου απολύθηκε από το αξίωμά της και διορίστηκε καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Καΐρου. Θα ένιωσαν κάπως αμήχανα, γιατί όπως όλοι οι θρασύδειλοι ντρέπονται, όταν φανερώνονται οι ντροπές τους και όχι, όταν τις κάνουν.
Κατά τη δεκαετία του 1960 παρατηρείται εγκατάλειψη της στοιχειώδους εκπαίδευσης καθώς καλούνται να συμβάλλουν στο μεγάλωμα των μικρότερων μελών οικογένειας, να βοηθήσουν στο νοικοκυριό αλλά και να δουλέψουν, προκειμένου να συνεισφέρουν οικονομικά στην οικογένεια. Αντίθετα η προσοχή της οικογένειας ήταν στραμμένη στην εκπαίδευση των αγοριών. Κατά τη δεκαετία του 1970 παρατηρείται αύξηση της συμμετοχής των Ελληνίδων στην εκπαίδευση ενώ το 1979 καταργείται η αμιγής και καθιερώνεται η μικτή εκπαίδευση (Ζιώγου-Καραστεργίου 2006).
Με την πάροδο των χρόνων παρατηρείται σταδιακή αύξηση του ποσοστού συμμετοχής των κοριτσιών και γυναικών στην ελληνική εκπαίδευση και καταλήγουμε στη σημερινή αριθμητική υπεροχή τους σε όλες τις βαθμίδες. Μια αριθμητική υπεροχή που δεν αντανακλάται και στις διευθυντικές θέσεις και στις θέσεις ευθύνης καθώς το ποσοστό κάλυψής τους από γυναίκες είναι εξαιρετικά μικρό. Στην Ελλάδα τα κορίτσια βελτιώνουν τα τελευταία χρόνια τις σχολικές τους επιδόσεις και εμφανίζουν μεγαλύτερο ποσοστό εισαγωγής στην ανώτατη εκπαίδευση. Παρόλα αυτά όμως οι επιλογές των πανεπιστημιακών σχολών και των επαγγελμάτων τους στρέφεται γύρω από τα παραδοσιακά γυναικεία επαγγέλματα (εκπαιδευτικοί, νοσηλεύτριες κ.ά.), ενώ δεν έχουν ανάλογες φιλοδοξίες και επιτυχίες στον επαγγελματικό τομέα. (Χαριστού 1989, Βιτσιλάκη-Σορωνιάτη 1997)
Έμφυλες αναπαραστάσεις στα σχολικά εγχειρίδια του Δημοτικού σχολείου
Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Πλιόγκου, Κανταρτζή,& Τριανταφύλλου, (2017), παρατηρούνται έμφυλες αναπαραστάσεις στα σχολικά εγχειρίδια των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού σχολείου. Τα αγόρια εμφανίζονται να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, να διεκπεραιώνουν επιτυχώς εργασίες, να λύνουν προβλήματα και να καταλαμβάνουν την πρώτη θέση σε αγωνίσματα και παιχνίδια. « Ο Λευτέρης είναι άριστος μαθητής» (Μαθηματικά ΣΤ΄), « Οι δύο καλύτεροι παίκτες των δύο ομάδων ήταν ο Αχιλλέας Ι. κι ο Σωτήρης Κ. (Μαθηματικά ΣΤ΄). Το ίδιο συμβαίνει και στα σχολικά εγχειρίδια του «Ερευνώ και Ανακαλύπτω» της Ε ́και Στ ́ Δημοτικού, καθώς εμφανίζονται άντρες να σηκώνουν βάρη, να σπρώχνουν αυτοκίνητα, να οδηγούν και να δουλεύουν στο φυσικό αέριο και στα ορυχεία. Η παρουσία των γυναικών είναι περιορισμένη, ενώ όταν γίνεται αναφορά σε αυτές συνδέονται με δουλειές του σπιτιού και ψώνια.
Εδώ αξίζει να τονιστεί πως καταβάλλεται προσπάθεια στα νέα σχολικά βιβλία να εξαλειφθούν οι ανισότητες μέσα από αναφορές που παρουσιάζουν τις γυναίκες σε δραστηριότητες εκτός νοικοκυριού κάτι που όμως είναι αποσπασματικό και αδυνατεί να μειώσει τα σεξιστικά πρότυπα.
Η έρευνα έδειξε ότι στην πράξη και οι εκπαιδευτικοί διαφοροποιούν τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με το φύλο των μαθητών/τριών. Η ελληνική και η ξενόγλωσση βιβλιογραφία επιβεβαιώνει ότι αφιερώνουν περισσότερο χρόνο και προσοχή σε αγόρια (Spender & Sarah 1980, Tsouroufli 2002). Οι εκπαιδευτικοί έχουν διαφορετικές προσδοκίες για τα αγόρια και τα κορίτσια (Younger et al. 1999). Περιμένουν από τα αγόρια ότι θα ασκήσουν επαγγέλματα υψηλού κύρους και τα ενθαρρύνουν προς αυτή την κατεύθυνση, ενώ προωθούν τα κορίτσια προς περισσότερο παραδοσιακά γυναικεία επαγγέλματα (Stanworth 1981).
Επιπλέον – βάσει μελετών που έχουν γίνει – αιτιολογούν τις επιδόσεις των μαθητών/τριών διαφορετικά: τα αγόρια, σύμφωνα με εκπαιδευτικούς, αποτυγχάνουν λόγω έλλειψης προσπάθειας, ενώ τα κορίτσια αποτυγχάνουν επειδή δεν είναι αρκετά ικανά, ενώ τις καλές επιδόσεις των κοριτσιών, τις αποδίδουν στην αυξημένη προσπάθεια που καταβάλλουν, ενώ των αγοριών στις ιδιαίτερες νοητικές τους ικανότητες (Dweck 1980, Riddel 1989, Φρόση 2000 στο Φρόση κ.ά. 2001).
Προτάσεις για εξάλειψη των ανισοτήτων στην εκπαίδευση των φύλων.
Στο σημερινό σχολείο οι εκπαιδευτικοί προσπαθούν να μη γίνεται διαχωρισμός με βάση το φύλο, όμως αυτό δε συμβαίνει πάντα στην πράξη, καθώς είναι επηρεασμένοι από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο έχουν μεγαλώσει, ζουν και εργάζονται. Η ηλικία, οι σπουδές, ο χαρακτήρας παίζουν αποφασιστικό ρόλο για τη στάση και τα στερεότυπα απέναντι στο διαχωρισμό των φύλων.
Οι γονείς επίσης έχουν διαφορετικές προσδοκίες αντιμετώπισης των υιών τους σε σχέση με τις θυγατέρες τους από τους εκπαιδευτικούς. Η φράση «Ε, αγόρι είναι…» ακούγεται ακόμα σε μεγάλο βαθμό προσπαθώντας να δικαιολογήσει ακόμα και παραβατική συμπεριφορά που από ένα αγόρι είναι κατανοητή και αποδεκτή.
Στην ελληνική κοινωνία τα στερεότυπα για τα δύο φύλα είναι βαθιά ριζωμένα και χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να αλλάξουν οι αντιλήψεις.
Η εκπαίδευση, λόγω της φύσης της, θεωρείται κλειδί για την εξάλειψη των στερεοτύπων φύλου που οδηγούν στον έμφυλο διαχωρισμό και στις ανισότητες του φύλου σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής .
Σε αυτή την κατεύθυνση να τι μπορούμε να κάνουμε ως εκπαιδευτικοί :
- Προσέχουμε στις εκφράσεις και στο ύφος της γλώσσας που χρησιμοποιούμε, για «κρυφά» νοήματα που μεταφέρουμε εναντίον κάποιου φύλου. (Ο δάσκαλος είναι πιθανότερο να ζητήσει από ένα αγόρι τη μετακίνηση ενός θρανίου παρά από ένα κορίτσι)
- Δίνουμε παραδείγματα πρότυπων και των δυο φύλων (ιστορικά πρόσωπα, ηρωικές φιγούρες, επιστήμονες, κ.ά.)
- Εξηγούμε ότι είμαστε ελεύθεροι να ακολουθήσουμε ή να μην ακολουθήσουμε τις κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές για το φύλο μας (σε χρώματα, παιχνίδια, δραστηριότητες, πεδία ενδιαφερόντων, κ.ά.).
- Προσπαθούμε να μην επηρεάζεται η συμπεριφορά μας και οι προσδοκίες μας από το φύλο του παιδιού.
- Προσπαθούμε να μην διαχωρίζουμε τα παιδιά σε ομάδες αγοριών και κοριτσιών στην καθημερινή πρακτική και να τονίζουμε τις διαφορές τους (π.χ. τα κορίτσια πάλι κουτσομπολεύουν, τα αγόρια σίγουρα θα θέλουν να παίξουν ποδόσφαιρο).
- Εξηγούμε και προσφέρουμε ενημέρωση για την βία που υποκινείται από τον σεξισμό και τα έμφυλα στερεότυπα, προκειμένου να μην ασκούν και να μην δέχονται οποιαδήποτε μορφή βίας λόγω του φύλου τους εντός και εκτός του σχολείου.
Συνοψίζοντας:
Τα έμφυλα στερεότυπα από τη μια περιορίζουν τις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές των μαθητών/τριών και από την άλλη καθιστούν τα κορίτσια και όσα παιδιά δεν εμπίπτουν στη στερεοτυπική απεικόνιση του φύλου τους ευάλωτα στη βία και στον σχολικό εκφοβισμό.
Αλλάζοντας τον τρόπο σκέψης και αντίδρασής μας μας δίνεται μια εξαιρετική ευκαιρία για ουσιαστικές παρεμβάσεις και δομικές αλλαγές, οι οποίες μπορούν να έχουν αντανάκλαση στο σύνολο της κοινωνίας.